Bài thơ trong quán nhậu
Chỉ là
một bước, bước trờ,
Mà rồi
từ đó tới giờ biệt tăm.
Bao lần
chạy vạy hỏi thăm,
Hỏi chưa
ra, đã trăm năm, sững sờ.
Khoảng
thời gian cuối thập niên 50 và đầu thập niên 60, phong
trào văn nghệ tại Miền Nam Việt Nam lên cao.
Tạp
chí Sáng Tạo với hai cây bút chủ lực là nhà văn Mai
Thảo và nhà thơ Thanh Tâm Tuyền đã thổi một luồng gió
mới vào không khí văn nghệ của Miền Nam Việt Nam. Tạp
chí Sáng Tạo còn quy tụ được những cây bút tên tuổi
như: nhà văn kiêm kịch tác gia Vũ Khắc Khoan (nhà văn Vũ
Khắc Khoan định cư và qua đời tại Tiểu bang Minnesota),
nhà văn Doãn Quốc Sỹ, nhà văn Nguyễn Sỹ Tế, nhà văn
Mặc Ðỗ, nhà thơ Tô Thùy Yên, nhà văn Trần Thanh Hiệp,
nhà thơ Cung Trầm Tưởng, nhà thơ Vương Tân, nhà văn Lý
Hoàng Phong, nhà thơ Thạch Chương, nhà văn Thanh Nam, các
họa sĩ Duy Thanh, Thái Tuấn...
Nhà
thơ Tô Thùy Yên có thơ đăng thường xuyên trên Tạp chí
Sáng Tạo. Lúc đó ông mới 17 tuổi. Ông có bài thơ nổi
tiếng trên Tạp chí Sáng Tạo là “Cánh đồng, Con ngựa,
Chuyến tàu”. Hồi mới đọc thơ ông, tôi tưởng ông là
một người luống tuổi. Mãi cho đến khi tôi được gặp
ông ở Cục Tâm Lý Chiến. Lúc đó ông là Thiếu tá
Trưởng phòng Văn nghệ kiêm Trưởng phòng Ấn họa.
Bà
Tô Thùy Yên là giáo sư trường nữ trung học Lê Văn
Duyệt. Người phụ nữ này có đầy đủ đức tính của
một bà Tú Xương. Bà yêu ông không chỉ vì ông là một
thi sĩ tài hoa mà còn yêu cả cuộc đời lận đận của
ông trước năm 1975, và những tháng năm nối tiếp tù đày
của ông sau 1975.
Bà
Tô Thùy Yên hết sức dịu dàng, mềm mỏng với chồng,
với con; bặt thiệp, niềm nở với bạn bè. Nhưng bà
cũng là một phụ nữ quả cảm, cương quyết. Lần ra tù
sau cùng, ông lâm vào tình trạng sa sút sức khỏe trầm
trọng. Ông mệt mỏi qua những đợt tù đày, nhưng ông
vẫn giữ trọn tiết tháo và khí phách của một kẻ sĩ.
Ðược thả ra khỏi tù, ông về nhà sống tỉnh bơ, không
trình diện công an theo quy định. Công an phản ứng quyết
liệt thì bà thay ông đi... trình diện!
Nhắc
lại chặng đường văn học nghệ thuật 1954 - 1975 và 20
mươi năm người Việt lưu vong, không thể nào bỏ qua
được những đóng góp vô giá của nhà thơ Tô Thùy Yên.
Nhà
thơ Tô Thùy Yên tên thật Ðinh Thành Tiên, sinh năm 1938
tại Gò Vấp, Gia Ðịnh. Học tại Gia Ðịnh và Sài Gòn.
Viết từ cuối thập niên 1950. Ông xuất thân khóa 17
Trường Bộ Binh Thủ Ðức. Ông đã trải qua một thời
gian dài giày saut, áo trận, đã đặt chân lên hầu hết
các lãnh thổ bốn vùng chiến thuật, trước khi về phục
vụ tại Cục Tâm Lý Chiến. Cuộc đời một sinh viên văn
chương Pháp của ông không suôn sẻ; cuộc đời binh
nghiệp của ông cũng không suôn sẻ. Và sau năm 1975, lại
càng không suôn sẻ. Tù cộng sản 13 năm. Tị nạn tại
Hoa Kỳ từ 1993.
Chúng
tôi nói, ông có... nghề ở tù! Vào cái đợt văn nghệ
sĩ bị bắt lại, ở Saigon, chúng tôi hỏi thăm nhau: “Lần
này có ông thi sĩ Tô Thùy Yên không?” Anh em đáp ngay:
“Có chứ!...”
Tác
phẩm của Tô Thùy Yên, những bài thơ của ông, từ năm
1955, như một con suối chảy vào dòng văn học, mang hơi
thở của thời đại. Ông đã diễn đạt tài tình những
nỗi niềm suy tư của một lớp thanh niên thế hệ. Thế
hệ của những thanh niên rời giảng đường để vào
quân trường trong không khí dầu sôi lửa bỏng, trong bối
cảnh đất nước chia đôi, và trong tình huống có sự
đối đầu quyết liệt của hai dòng ý thức hệ. Những
thanh niên đó, sau 1975, trở thành những người mất quyền
công dân, sau khi đã mất những tháng năm dài của tuổi
thanh xuân vào cuộc lửa binh!
Anh
chị em Sinh viên Ðại học Minnesota yêu quí nhà thơ Tô
Thùy Yên, đã chép đăng bài thơ “Hạ Tàn” của ông
trên tạp chí sinh viên:
Biển
ve lặng. Cây sững sờ một lúc - Mắt người sâu vời
vợi ẩm hơi chiều - Thời tiết chuyển, chuồn chuồn bay
xuống thấp - Lửa hiu hiu. Gió cố sự tràn buồn - Ô, có
tiếng cành khô nào gẫy đổ - Quyển sách gấp dù rằng
chưa đọc trọn - Người ra đi đã tắt ngọn đèn bàn -
Giao quên lãng một chiếc chìa khóa cũ - Ðể sau này ai đó
đến đây thăm - Giở quyển sách đủ thời gian đọc
trọn -
Không
muốn vậy nhưng việc đời phải vậy - Vòng ngừng quay.
Kẻng khựng một mùa chơi - Ta xé rứt cái hôn còn nắm
nuối - Rồi rời tay như thể gửi mình theo - Hồn ráo
hoảnh muôn nghìn con mắt tượng - Trả em về sau cánh cửa
bình yên - Thiên thu ngủ giấc vùi không muốn dậy - Tự
tay anh khép kín cõi mơ nào - Còn lọt giọng đòi cơn
tiếng tức tưởi - Như chùm hơi bục vỡ mặt đầm xanh
- Anh hối tiếc nghìn đời như nước rỏ - Từng giọt
đau, mỗi giọt một đau hơn...
Lòng
kiêu hãnh mòn đi như đá tảng - Con chim nào đậu khóc
suốt ba sinh - Như thọ phạt lỗi vong tình khổ đọa - Ðã
hết đâu. Còn đứa bé hoang đường - Mong trở lại một
trưa nào tĩnh lặng - Ðứng nơi sân ném lên cửa phòng em
-
Hòn
sỏi nhỏ của một lần định ước - Khoát gọi em bỏ
ngủ lẻn nhà đi - Rong cuối bãi đầu nguồn một kiếp
mộng.
(1988)
“Rong
cuối bãi đầu nguồn một kiếp mộng”. Một kiếp mộng
của ông. Một kiếp mộng của tôi. Một kiếp mộng của
anh em, bạn bè và xa hơn nữa, của cả dân tộc.
Cái
hào sảng, phóng khoáng của nhà thơ! Cái thung dung tự tại
của nhà thơ! Coi những khổ ải, đọa đày mà mình đã
trải qua như một kiếp mộng. Nhưng đau xót quá!... Một
kiếp mộng chớ không phải là một giấc mộng, một cơn
mộng! Một kiếp mộng tràn lấn gần hết cả đời
người.
Bấy
giờ ông ở St. Paul, Minnesota. Minnesota với thành phố cổ
kính, tĩnh lặng. Hậu quả của những năm tháng tù đày
lại khiến sức khỏe ông suy kém. Ông lại bị mất ngủ
kinh niên.
Nhưng
ông vẫn nghiêm chỉnh trong việc làm thơ. Cháu Hiệt nói:
“Bố cháu có khi đi tới, đi lui một mình trong phòng tới
ba, bốn giờ sáng chỉ để chọn một chữ cho một bài
thơ!”
Thỉnh
thoảng ông ngồi lại với bạn bè. Bên sự trầm mặc
của nhà thơ Thanh Tâm Tuyền. Bên nét tiên phong đạo cốt
của nhà thơ Cung Trầm Tưởng. (Và thường có sự hiện
diện của người nghĩa đệ chí tình của nhà thơ Tô
Thùy Yên: cựu phi công Lê Thành Nhơn. Ông này thường chở
nhà thơ Tô Tùy Yên và tôi lang thang trên những đường
phố Song Thành St. Paul/ Minneapolis, uống cà phê Pháp, cà
phê Ý ở các quán sinh viên, uống bia Ðức, loại
pitcher...
Gặp
lại nhà thơ Tô Thùy Yên tại Minnesota, tôi nhớ lại một
kỷ niệm ở Sài Gòn. (Tôi tới Hoa Kỳ sau nhà thơ Tô
Thùy Yên 5 tháng. Tôi và ông cùng ở tại thành phố St.
Paul, Minnesota. Tôi bên này, ông bên kia con sông
Mississippi).
Lúc
đó nhà thơ Tô Thùy Yên mới bị bắt lại. Một buổi
sáng, có mấy người bạn văn nghệ (bạn từ trước năm
1975) tới thăm tôi. Một người bạn hỏi:
-
Ê, Phương Triều, có tiền uống bia hơi không?
Tôi
cười:
-
Tiền thì có, nhưng không đủ uống bia hơi, chỉ đủ...
chơi vài xị thôi.
Bà
xã tôi chen vào:
- Anh
ghi sổ đi. Mai em ghé trả được mà!
Ðược
lời như cởi tấc lòng, tôi dẫn mấy ông bạn mất quyền
công dân, thất nghiệp kinh niên, tới quán bia hơi. Làm
được mấy bình bia, một người bạn nói:
-
Nghe thơ Tô Thùy Yên không? Bài thơ mới nhứt, trước khi
vào tù...
Tôi
băn khoăn:
-
Làm sao nghe? Về nhà, hả?
-
Về nhà thì mất hứng. Nghe tại đây. Ðược không?
Tôi
e dè:
- Ừ...
thì làm đại. Nhưng phải hết sức cẩn thận.
Quán
này vẫn thường xuyên có công an ngồi uống bia. Kể ra
cũng đáng ngại, nhưng có chút rượu vào thì anh em cũng
có phần cao hứng. Chơi thì chơi, sợ gì!
Tuy
nhiên nhớ câu “cẩn tắc vô... áy náy”, chúng tôi khéo
léo sắp xếp ngồi thế nào để có thể quan sát được
bốn phía. Một người bạn bắt đầu đọc bài thơ mới
của Tô Thùy Yên: “Ánh tàn dư”.
Bài
thơ thật hay, nhưng cũng thật dài:
Có
một lời từ biệt dị thường - Mờ cổ tự - Khắc trên
thân đá địa đầu mù...- Người ra đi ý chừng không
trở lại - Bao lâu rồi, Bao lâu rồi đá ngủ phiêu bồng
- Ôm giấc chiêm bao người gửi lại - Trời đất ngùi
ngùi, - Nắng mưa đắp đổi. - Thiên thu mòn mỏi tiếng
ru hời
Rồi có một lần, Rồi có một
lần - Không chỉ bởi tình cờ - Ta đến đó - Ðọc thấy
lời từ biệt - Và ra đi. - Ðá ở lại. - Ðá ở lại, -
Triền miên lẩn giấc phiêu bồng, - Mòn
mỏi chiêm bao nhòa nhạt. - Trời
đất kia còn bao thiên thu? - Xin uống nốt.
Xin
uống nốt - Phần rượu còn sót lại đêm qua. - Một lần
nữa, nắm tay từ biệt - Cố giữ lòng tịnh lặng thinh
không.
. . . .
Ôi,
có hừng đông nào chẳng làm ta muốn khóc? - Một ngày
nữa xuống với đời ta, - Vui biết mấy - Và cũng buồn
biết mấy. - Ta ra đi, - Ðường mở tự lòng ta... - Ði
cho tới, tới rồi đi, miết miết... - Lòng không cùng,
chốn tới biết là đâu. - Ới những con đường như nét
cắt, - Hãy xẻ giùm ta thế giới thơm. - Ta đi tới, lòng
chỉ buồn một nỗi - Ôi, làm sao đi hết những con đường!
Ta
nhớ lắm - Mái nhà xưa khắng khít ngói âm dương - Cỏ
bay bám tàn đi rồi mọc lại, - Che những đời lạt nhạt
sống cho qua. - Ta nhớ lắm - Khu vườn xưa cây khế tím
mùa hoa - Tuổi nhỏ nấp một lần chơi cút bắt, - Chiều
cuối hè gọi mãi chẳng còn ra. - Ta nhớ lắm - Căn phòng
xưa sách dựng cả trên nền, - Những khuya khoắt chàng
trai đầu bão mộng - Gọi hiển linh hằng thế kỷ ma
hoang. - Nào hãy như cơn gió thả mình đi - Trong hoan lạc
mênh mang trời đất lạ... - Vinh quang cho người đang ở
trên đường...
Ðường
thám hiểm, đường chiến tranh, đường sứ cống, - Ðường
thỉnh kinh, đường hành hương, đường hôn phối, đường
thương buôn... - Ô, những con đường như dải nhạc - Vận
hành ngời ký ức không gian - Mỗi sớm hôm nhân loại đi
về... - Và cả những con đường thiên tai phế bỏ, - Cả
những con đường vừa có dạng đường...
. . . .
Nghe
chừng ta đã già vô thủy. - Nghe chừng ta vẫn trẻ vô
chung. - Và cát bụi nặng tình liên đới cũ, - Thay phiên
nhau mà tiễn chân ta... - Ta đến đây, - Bờ bãi hỗn mang
-
Những
di thể lên nấm lên rêu - Của những gì một thuở huy
hoàng, - Làm khách tạm, - Những chiều hôm nhìn lửa nhớ
tiền thân. - Nào phải chỉ đêm nay - Mà hằng đêm - Mà
mãi mãi, - Ta ngồi, đầu đẫm trắng sao sa... - Nào phải
chỉ đêm nay - Mà hằng đêm - Mà mãi mãi, - Lòng cời
thao thức sáng âm u...
Hành
giả ơi, - Gà lay tỉnh một mé rừng hư định. - Ôi điều
ước cùng thiên thu họa hoằn người sực nhớ ra chưa? -
Hãy hạnh phúc nhất thời - Như dấu lặng. - Hãy hạnh
phúc nhất thời - Như tiếng mưa rào, như lời cỏ hát, -
Như ánh chớp đùa, như hạt sương gieo, - Như gợn nước
lan reo mà tự hủy, - Như cái ôm choàng, như cái vẫy tay,
- Như ánh mắt tình cờ đắm giạt dòng đời, - Như những
gì hiện biến hiện...
Hãy
hạnh phúc nhất thời, - Hạnh phúc mãi. - Ôi cuộc trăm
năm, - Tấm chăn nghèo - Chằm chằm muôn mảnh vụn. - Ðời
ta sáng mượn ánh tàn dư - Ðến từ một hành tinh đã
tắt nghỉ - Cánh cửa lớn lao nào - Mở ra và đóng lại
- Nhanh thật nhanh, - Tưởng chừng không đóng mở. - Cánh
cửa lớn lao nào - Mở ra và đóng lại - Kín như bưng, -
Tưởng chừng không có cửa. - Cánh cửa này, ta cũng sẽ
đi qua.
Ôi
những thân đá tiên tri già hôn mê vạn đại - Ðứng rải
- Ðường ta đi - Như những thân bằng chờ đưa tang lễ
lớn, -
Ruỗng
tâm can, - Khóc thầm đời bể dâu... - Ta cũng khóc một
chiều nào, - Ôm chầm lấy đá, - Thương cho ai, - Thương
cho ai... - Ôi điều ước cùng thiên thu họa hoằn người
sực nhớ ra chưa? - Ta đi tới, - Mong còn đi tới nữa, -
Nhìn
thế giới mà ta thấy diệu kỳ - Trong khoảnh sáng buồn
rầu - Chừng của một que diêm. - Rồi đến một hôm nào,
-
Ta
mắc lại - Trên cành cây bất chợt gặp bên đường
Tấm
áo sinh thời nặng trĩu bụi - Như một lời từ
biệt nghe rồi quên. - Ta ra đi. - Ðá ở lại, - Thiên thu
mòn mỏi giấc phiêu bồng, - Chiêm bao nhòa nhạt... - Mãi
mãi, - Kể từ nay, - Mây, gió, chim bay... - Không có ta cùng
theo. - Mãi mãi, - Kể từ nay, - Trời đất ngùi ngùi - Mưa
nắng mới...
Ôi
điều ước cùng thiên thu họa hoằn người sực nhớ ra
chưa?
Sau
này một trong những người bạn có mặt hôm đó là nhà
thơ Văn Kiếp Thiên, vượt biên, mang theo bài thơ, bị
công an rượt chạy làm văng mất.
Khi
mới tới Hoa Kỳ, gặp lại nhà thơ Tô Thùy Yên, tôi có
hỏi ông về bài thơ đó thì ông cho biết, ông chỉ viết
một bản nên chính ông cũng không có. Tôi đề nghị ông
cố gắng nhớ lại. Ông đồng ý. Nhưng đến nay đã hơn
một năm rồi, ông vẫn không thế nào nhớ lại được
trọn vẹn bài thơ. Theo tôi, đó là một trong những bài
thơ hay nhứt của ông. Vậy mà nó thất lạc!
Xin
trở lại câu chuyện ngâm bài thơ của Tô Thùy Yên tại
quán bia hơi. Ông bạn cao hứng mỗi lúc một cao giọng mà
chúng tôi không ai để ý. Tới chừng dứt bài thơ thì có
ba người đàn ông ngồi bàn gần đó, lù lù tiến tới
bàn chúng tôi.
-
Các ông vừa ngâm thơ Tô Thùy Yên?
Cả
bốn người chúng tôi đều... toát mồ hôi. Thôi thế là
xong! Chúng tôi đều sắp gặp lại nhà thơ Tô Thùy Yên...
tại chỗ mà ông đang ở!
-
Cho phép chúng tôi ngồi với các ông.
Chúng
tôi nhìn nhau, chưa biết trả lời sao thì ba người đàn
ông kéo ghế ngồi xuống. Một ông lên tiếng:
-
Các ông gan thật! Thơ của một tử tội mà các ông đọc
om sòm trong quán.
Tử
tội? Nhà thơ Tô Thùy Yên là... tử tội? Nghe thật rùng
mình.
Người
thứ hai nói:
-
Thôi, xin các ông yên tâm! Chúng tôi là lính cũ của sư
đoàn 21 Bộ Binh. Chúng tôi biết ông Tô Thùy Yên hồi
ông còn là PIO (Press Information Officer) của tướng Ðặng
Văn Quang ở Vùng 4. Chúng tôi quí ông Tô Thùy Yên lắm.
Bây giờ muốn đãi rượu ông ấy thì chắc là không có
dịp. Thôi thì đãi mấy ông vậy. Xin uống bia chai nghe.
Chúng tôi là dân chợ trời, các ông đừng lo.
Cả
bọn chúng tôi thở phào nhẹ nhõm. Ba người kia đã đãi
chúng tôi một bữa bí tỉ. Bây giờ bình tĩnh nhớ lại
cũng còn hơi giựt mình. Kể ra hôm đó chúng tôi cũng dễ
tin người. Nếu ba người hôm đó là công an giả dạng
thì lại có thêm bằng cớ để bắt chúng tôi.
Phương Triều
